Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych ustanowiony ustawą Sejmu z 3.02.2010 r. jest wyrazem hołdu dla Żołnierzy II Konspiracji za świadectwo ich męstwa w walce z okupantem sowieckim i sterowanym przez niego reżimem komunistycznej PRL, za niezłomną postawę patriotyczną polskich bohaterów walczących o wolność Polski, za ich przywiązanie do tradycji niepodległościowej, za własną krew przelaną w walkach z okupantem i zdrajcami, za cierpienia doznane w więzieniach komunistycznych i łagrach sowieckich, za ofiary z własnego życia na ołtarzu Ojczyzny.
Uczestnicy tego powstania narodowego są nazywani Żołnierzami Wyklętymi albo Żołnierzami II Konspiracji (Konspiracji Antysowieckiej). Żołnierze Wyklęci nie pogodzili się z utratą niepodległości Ojczyzny i walczyli do 1954 r. o Wolną i Niepodległą Polskę. Ponad 5000 Żołnierzy Wyklętych zamordowano po sfingowanych procesach wyrokami komunistycznych sądów w latach 1945 – 1954. Ponad 60 tysięcy zamordowano skrytobójczo, podstępnie lub w zasadzkach w lasach i wiejskich chatach, gdzie udzielano im schronienia.
Stosowany przez komunistycznych zbrodniarzy wobec żołnierzy polskiego podziemia narodowego terror, skrytobójcze morderstwa, sfingowane procesy, bestialskie tortury wobec więźniów politycznych, zesłania do łagrów syberyjskich były stosowane w tym celu, ażeby złamać naród polski i odebrać wolę walki pozostałym przy życiu patriotom. Był to dalszy ciąg zbrodni katyńskiej na elicie narodu polskiego przez okupanta sowieckiego i jego prosowieckich służalców.
Żołnierze Polskiego Państwa Podziemnego po wkroczeniu armii sowieckiej na ziemie należące do Polski przed wybuchem II wojny światowej podjęli walkę o wolność Ojczyzny ze zbrodniczym systemem zniewolenia człowieka, reżimem wprowadzonym przez okupanta sowieckiego, którego emblematem był tępy sierp i młot. Podjęli działania obrony Polski, ponieważ oficerowie polscy byli mordowani, a żołnierze AK internowani i więzieni w łagrach syberyjskich.
Żołnierze Wyklęci pochodzili ze wszystkich Okręgów Armii Krajowej, w tym Okręgu Wileńskiego „WIANO” i Okręgu Nowogródzkiego „NÓW”, 27 Dywizji Wołyńskiej, organizacji poakowskich AKO i ROAK, Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (WIN), Narodowych Sił Zbrojnych, Konspiracyjnego Wojska Polskiego, Narodowej Organizacji Wojskowej, Narodowego Zjednoczenia Wojskowego i innych organizacji niepodległościowych.
W szeregach Żołnierzy Wyklętych nie zabrakło młodych Kolumbów z powstania warszawskiego, Szarych Szeregów, Tajnego Harcerstwa. Wybór 1 marca na Święto Pamięci Żołnierzy Wyklętych nie jest przypadkowy. Tego dnia po wieloletnim, brutalnym śledztwie i wyrafinowanych torturach zamordowano strzałami w tył głowy „po sowiecku” w katowni więzienia na ul. Rakowieckiej w Warszawie przywódców IV Zarządu Głównego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” (WIN) w tym: ppłk Łukasza Cieplińskiego, mjr-a Adama Łazarowicza, kpt Franciszka Błażeja, kpt Józefa Batory, mjr-a Mariana Kawalca, kpt Józefa Rzepkę, por. Karola Chmiela.
Do najsłynniejszych Żołnierzy Wyklętych należeli między innymi:
- gen. Emil August Fieldorf „NIL” dowódca Kedywu, a następnie organizacji niepodległościowej NIE walczącej z okupantem sowieckim, zamordowany w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie,
- rotmistrz Witold Pilecki „Witold” zamordowany na Rakowieckiej,
- płk Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz” komendant Okręgu Nowogródzkiego AK poległy w bitwie pod Surkontami
oraz zamordowani w więzieniach komunistycznych i obławach:
- mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka” i jego oficerowie: Zygmunt
- Błażejewicz „Zygmunt” Zdzisław Badocha „Żelazny” oraz łączniczka Danuta Siedzikówna „INKA”,
- por Jan Borysewicz „Krysia” dowódca II batalionu 77 Pułku Piechoty AK,
- por Czesław Zajączkowski „Ragner” dowódca IV batalionu 77 Pułku Piechoty AK,
- por Anatol Radziwonik „Olech” dowódca oddziałów partyzanckich na Nowogródczyźnie,
- por Mieczysław Niedziński „MEN”, „NIEMEN” dowódca Samoobrony Ziemi Grodzieńskiej,
- ppłk Antoni Olechnowicz „Pohorecki” ostatni dowódca eksterytorialnego Wileńskiego Okręgu AK,
- por. Gracjan Fróg „Szczerbiec” Komendant 3 Wileńskiej Brygady AK, jeden z dowódców Powstania Wileńskiego (Operacji Ostra Brama)
- mjr Antoni Bańkowski „Eliasz” kapelan, dowódca Samoobrony Ziemi Wołkowyskiej,
- por. Stanisław Burba „Skoczek” ostatni dowódca oddziału partyzanckiego na Grodzieńszczyźnie,
- mjr Hieronim Dekutowski „Zapora” dowódca oddziałów partyzanckich na Lubelszczyźnie,
- kpt. Stanisław Sojczyński „Warszyc” dowódca Konspiracyjnego Wojska Polskiego,
- por. Mieczysław Dziemieszkiewicz „RÓJ” dowódca oddziału partyzanckiego ROAK na północnym Mazowszu,
- mjr Marian Bernaciak „Orlik” dowódca oddziałów partyzanckich na Lubelszczyźnie,
- kpt. Kazimierz Kamiński „HUZAR” dowódca oddziału partyzanckiego z rejonu Sokołowa Podlaskiego,
- Józef Franczak „Lalek” – ostatni walczący Żołnierz Wyklęty, zamordowany przez funkcjonariuszy UB w dniu 21.10.1963 r.